Tog 02.08.1903, bezmalo tri meseca nakon Majskog prevrata, u današnjoj zgradi nekadašnjeg bioskopa Balkan u Beogradu, osnovana je Srpska socijaldemokratska stranka i od tog dana počinje traganje za socijalnom demokratijom u Srbiji.
Partija nastaje udruživanjem nekoliko različitih socijalističkih grupa i udruženja, nastalih pod uticajem učenja Svetozara Markovića, Vase Pelagića i drugi a s vremenom, pogotovu pod vođstvom Dimitrija Tucovića, se razvija u jasnu antinacionalističku organizaciju zastupnicu Balkanske federacije ravnopravnih naroda.
Srpska socijalna demokratija počinje da se zida u vreme pred I svetski rat, u državi koja pledira da postane Pijemont Južnih Slovena, na krhkoj bazi zanatskih radnika, u većinski poljoprivrednoj zemlji kojom još uvek dominiraju porodične zadruge, sa velikim brojem nepismenog sveta.
Uprkos veoma nepovoljnim pretpostavkama, srpska socijalna demokratija je uspevala da izvrši uticaj. Sa svoja dva poslanika dosledno se zalagala protiv ratnih kredita kojima je Pašićeva radiklaska Vlada finansirala ratne avanture, štaviše, dosledno sprovodeći osnovne ideološke postavke Druge Internacionale, Srpska socijaldemokratska partija je bila jedina evropska partija koja je glasala protiv ratnih kredita pred I svetski rat; preko svog organa Radničke novine, jedina je objavila vest da je tadašnji prestolonaslednik Đorđe Karađorđević ubio svog slugu prebijanjem, a što je prouzrokovalo široko nezadovoljstvo i pritisak koji je rezultovao odstupanjem Đorđa u korist mlađeg Aleksandra.
Dimitrije Tucović, najpoznatiji lider srpske socijalne demokratije, urednik i Radničkih novina i Borbe, jedini je kritički obradio učešće Srbije u I i II Balkanskom ratu, koji se i tada i sada vodio kao oslobodilački, a sa pozicije oficira srpske vojske ostavio ostavio autentično svedočenje o zločinačkom postupanju iste prema Albancima na Kosovu, dajući nam dovoljno jasno i nedvosmisleno da za probleme koje i dan danas imamo nisu krivi samo Albanci, već da i Srbi tu nisu ni malo nevini. Dosledno se zalagavši za međunarodnu radničku solidarnost a protiv sukoba koji su izazvale imperijalne težnje Nemačke i Austro-Ugarske, Dimitrije Tucović je stradao kao oficir u Kolubarskoj bici, s jeseni 1914. godine.
Nakon I svetskog rata, srpska socijalna demokratija je krenula put ujedinjenja sa drugim socijalnim demokratijama u Socijalističku radničku partiju (komunista), koja je na prvim lokalnim izborima 1920. godine odnela ubedljivu pobedu u mnogim delovima novoformirane Kraljevine SHS, uključujući Beograd, gde je za gradonačelnika izabran Filip Filipović. Suočeni sa jasnom izbornom voljom građana za promenom dotadašnjih odnosa u društvu, konzervativni političari i dinastija Karađorđević, koristeći se ubistvom tadašnjeg Ministra policije uveli su Obznanu koja je SRP(K) poslala u ilegalu. U ilegali SRP(K) menja ime u KPJ, postaje delom i III internacionale osnovane u Moskvi i širi svoje delovanje, regrutujući svoje članove i aktiviste među radništvom i studentskom omladimom. Pod stalnim dvadestogodišnjim progonom od strane države, socijalna demokratija razvila se u moćnu revolucionarnu organizaciju spremnu i sposobnu da povede narodni ustanak protiv okupatora u II svetskom ratu i da iz tog rata izađe kao pobednik. Kroz antifašističku borbu, baziranu na principima Narodnog fornta, KPJ je izvela i revoluciju kojom su promenjeni dotadašnji odnosi, a pre svega je ukinuta monarhija Karađorđevića, uveden princip ravnopravnosti svih naroda kojih žive u Jugoslaviji, a sama Jugoslavija je formirana kao federalna država.
Posleratni razvoj Srbije, najveći u njenoj istoriji, u mnogome je odredila činjenica da je sprovođen na prinicpima za koje se zalagala srpska socijalna demokratija: ravnopravnost naroda, opšte pravo glasa, ravnopravnost žena i muškaraca, decentralizacija, preraspodela kapitala u korist rada i sl. Pobedom nad fašizmom samostalnim snagama, što je bio i cilj partizanskog pokreta, Srbija je, kao deo Jugoslavije, uživala veliki ugled u posleratnom periodu. Bivajući delom Pokreta nesvrstanih, bila je i neposredno u mogućnosti da pokaže solidarnost sa narodima koji su se borili protiv kolonijalizma, da pruži podršku tek oslobođenim i novoformiranim državama i da predstavlja značajan spoljno politički faktor.
Raspadom SFRJ kojim su diktirali nacionalisti, sprska socijalna demokratija se ponovo našla u poziciji u kojoj je bila pre 115 godina – praktično ponovo na početku. Formiranjem nacionalnih država od delova Jugoslavije uz krvavi rat koji je odneo nekoliko stotina hiljada života, uz strašne zločine koji su činjeni uključujući i genocid u Srebrenici, ideje o ravnopravnosti i suživotu naroda sa prostora Balkana deluju kao utopija. Međutim, upravo socijalne demokrate i levičari bili su prvi koju su jedni drugima pružili ruku i uspostavili kontakte, saradnju, razgovore, dijalog. Često pod osudom desničara i konzervativaca koji kasnije, primorani zahtevima naroda i života, to prihvataju i nevoljko sprovode.
Padom Berlinskog zida 1989 godine činilo se da su ideje jednakosti, ravnopravnosti i socijalne pravde trajno pobeđene i da su pobedile ideje slobodnog tržišta i nesmetanog rasta kapitala. Sve do 2008 i svetske krize, možda se to i moglo tvrditi, ali je od 2008 na ovamo postalo jasno da tržište mora biti kontrolisano. Nevolja je što su kontrolu nad tržištem u ime države preuzeli dojučerašnji učesnici koji su i državne resurse stavili pod svoju kontrolu. Preko 90% kapitala je u rukama 1% stanovništva, a kapital svake godine sam po sebi donosi više nego proizvodnja. Zjapeće nejednakosti u društvu indukuju nestabilnost od koje se beži u stabilokratije i autokratije, u sadejstvu sa stalnim zagađivanjem životne sredine, dovode savremenni svet ponovo, kao i pre 115 godina na ivicu velikih sukoba. Potreba za jakom levom alternativom se prirodno nameće.
Savremena socijalna demokratija suočena je sa krizom nakon propasti koncepta Trećeg puta i Novog centra. Podele na nastavljače propalog koncepta i nove snage još uvek nedefisinane političke prakse bazirane na aktivističkim pokretima koje su obeležile početak druge decenije novog milenijuma, još uvek nisu prevaziđene – dobri primer uspešnog prevazilaženja različitosti u okviru jedne organizacije koju su demonstrirali britanski Laburisti još uvek nije postao praksa u ostalim zemljama Evrope. Ni srpska socijalna demokratija u tome nije bila izuzetak – nastanak velikog broja malih i međusobom posvađanih grupa i pokreta su slabile i ovako male mogućnosti za delovanje.
Tračak nade da je okupljanje socijalne demokratije u Srbiji moguće pokazali su veliki protesti u organizaciji Inicijative Ne da(vi)mo Beograd, protiv rušenja objekata u Savamali nakon parlamentarnih izbora 2016, a koji su predstavljali i insipiraciju za nova okupljanja i građansko samoorganizovanje. Protestima protiv cene grejanja u Nišu, odnosno preuzimanja RTV Vojvodina od strane SNS kadrova, poslednjim velikim građanskim protestima u Nišu protiv promene vlasništva nad Aerodromom Niš, i smelom ekološki motivisanom akcijom u Pirotu protiv izgradnje mini hidroelektrana na Staroj planini, pokazano je da je nezadovoljstvo postojećim režimom itekako veliko ali da je i veliko i nezadovljstvo najvećim opozicionim stranka koje naprosto nemaju sluha za objektivne probleme stanovništva. Učešće na lokalnim izborima u okviru liste br 12 pokazalo je put kojim treba ići, ali i to da je taj put težak i trnovit i prepun izazova.
Socijalna demokratija ima pred sobom veliki zadatak da taj put savlada, da nezadovljstvo naroda i razume i artikuliše u jasan politički pokret kojim će moći da sprovede neophodne društvene promene. To pre svega znači da je nužno okupljanje u zajedničku, programski i akciono osposobljenu organizaciju, uspostavljenu na demokratskim prinicpima i ravnopravnosti polova čiji je zadatak da pokrene Srbiju kako bi uhvatila korak sa savremenim svetom. Formiranje takve organizacije je ne samo neophodno nego i moguće i to je ono što danas, 115 godina nakon formiranja Srpske socijaldemokratske stranke nam uliva nadu da idemo dalje, radimo više i bolje i budemo spremni jer borba traje!
Zdravko Janković
photo: Wikipedia